„Operacja polska” NKWD 1937-1938

Wstęp

Operacja polska NKWD była jedną z największych zbrodni dokonanych na polskiej ludności w historii i zarazem największą dokonaną przez Związek Sowiecki. Według oficjalnych danych pochłonęła ona co najmniej 111 091 osób. Sam temat również jest słabo przebadany i nie cieszy się w Polsce zbyt dużym zainteresowaniem. Do dnia dzisiejszego zostały wydane zaledwie dwie monografie, Tomasza Sommera („Operacja polska NKWD”) oraz Nikołaja Iwanowa („Zapomniane ludobójstwo”). Zebrano stosunkowo również niewiele relacji świadków (zostały one wydane przez Tomasza Sommera, Romana Dzwonkowskiego czy Mieczysława Łozińskiego). Ponadto zostały wydane zbiory dokumentów (przez Instytut Pamięci Narodowej oraz Tomasza Sommera). W niniejszym artykule przedstawię krótko genezę oraz przebieg tej zbrodni.

Geneza, czyli sytuacja polskiej ludności w ZSRS w okresie międzywojennym

Ważnym czynnikiem determinującym sytuację Polaków w Związku Sowieckim była przegrana wojna z Polską z lat 1919-1921. Zanim do tej wojny doszło, to w carskiej Rosji miały miejsce dwie rewolucje tj. lutowa (8-16 marca 1917) oraz październikowa (7 listopada 1917), w wyniku której do władzy doszli bolszewicy. Nowym celem bolszewików było szerzenie rewolucji na zachód i połączenie się z komunistami niemieckimi. Pierwsza ofensywa Armii Czerwonej miała miejsce już w listopadzie 1918 roku, natomiast pierwsze starcia z Wojskiem Polskim w lutym 1919 roku. W ten oto sposób wybuchła wojna polsko-bolszewicka, która trwała prawie dwa lata. Pierwsze miesiące były okresem przewagi Wojska Polskiego, które wykorzystując zaangażowanie bolszewików w wojnie z „białymi”, do końca 1919 roku zajęło dużą część Białorusi (z Mińskiem), Galicję Wschodnią, Wołyń oraz część Podola. Decydujące starcie miało miejsce w 1920 roku, po tym jak na początku tego roku bolszewicy de facto rozprawili się z armiami „białych” (na czele z Denikinem, Kołczakiem i Judeniczem) i rozpoczęli przygotowania do ofensywy kosztem Polski. Strona polska, przewidując uderzenie bolszewików, zawarła porozumienie z Ukraińską Republiką Ludową i sama podjęła próbę ofensywy, która zakończyła się zajęciem Kijowa na początku maja 1920 roku, jednak zasadniczy trzon sił bolszewików (na czele z Michaiłem Tuchaczewskim i Aleksandrem Jegorowem) nie został naruszony. Pod koniec maja Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę i 5 czerwca przełamała polską obronę. Przez ponad dwa miesiące bolszewicy posuwali się regularnie naprzód, na początku sierpnia, dochodząc pod Warszawę, gdzie strona polska odparła atak i przeszła do kontrofensywy, uzyskując kolejne zwycięstwa (Komarów, Niemen) i odzyskując większość wcześniej utraconych terenów. Działania wojenne zostały ostatecznie zakończone 12 października 1920 roku. Kilka miesięcy później, 18 marca 1921 roku, został zawarty pokój w Rydze. Przewidywał on ustalenie granic, gwarantował (na papierze) prawa mniejszości narodowych w obydwu państwach (w tym repatriacji, z której skorzystało około 2 miliony osób) oraz zwrot mienia i odszkodowania (30 mln rubli w złocie), które miała zwrócić Polsce strona bolszewicka. Postanowienia te zostały zrealizowane przez Rosję Sowiecką jedynie w minimalnym zakresie.

Rosję Sowiecką (od 1922 roku ZSRS) zamieszkiwało według rożnych szacunków około 1 – 1,5 miliona Polaków. Najwięcej Polaków zamieszkiwało tereny Ukraińskiej SRS, którą według spisu z 1926 roku zamieszkiwało ich 496 tysięcy. Stosunkowo sporo Polaków zamieszkiwało Białoruską (około 100 tysięcy według spisu z 1926 roku) oraz Rosyjską (około 200 tysięcy) SRS. Przeważała ludność wiejska względem miejskiej. Najliczniejsze skupiska Polaków znajdowały się w Leningradzie, Moskwie oraz Kijowie. Zdecydowaną większość polskiej ludności stanowili katolicy, bo aż ponad 90%. Mimo represji w okresie caratu, zachowała całkiem spore wpływy ekonomiczne oraz polityczne. Jeżeli chodzi o strukturę społeczną, to wśród polskiej ludności zdecydowaną większość stanowili chłopi (dominowali na wsi) oraz robotnicy (dominowali w miastach). Jeżeli chodzi o areał ziemi to dominowały gospodarstwa o wielkości 1-3 ha (54%), spory udział stanowiły również niewielkie gospodarstwa poniżej 1 ha (15%). Polska ludność była nieufnie nastawiona do władz sowieckich i w dużej mierze zachowywała swoją tożsamość narodową oraz religijną, w czym duży udział miał Kościół Rzymskokatolicki. W dużej mierze przyczyniło się to do coraz większych represji na polskiej ludności, jak i Kościele.

Politykę narodowością Związku Sowieckiego wobec ludności polskiej można podzielić na trzy etapy:

1. 1921–1928 – był to tzw. okres korienizacji. W tym okresie przyznawano pewne prawa mniejszościom narodowym (w tym polskiej). Zwiększono liczbę polskojęzycznych szkół (do ponad 600), prasę, instytucje oraz rady wiejskie. W 1925 roku utworzono polski rejon autonomiczny w Marchlewsku, który znajdował się na Ukrainie w pobliżu granicy polsko-sowieckiej. Propaganda sowiecka bardzo ostro atakowała II Rzeczpospolitą. Władze sowieckie chciały w ten sposób „wyhodować” sowiecki model Polaka, który wyrzekłby się związków z odrodzoną Polską.
2. 1929–1935 – okres kolektywizacji. Za zagrożenie uznano mniejszości narodowe. W przypadku polskiej ludności fiaskiem zakończyła się próba jej sowietyzacji, co jeszcze wzmogło niechęć władz sowieckich do niej. Stopniowo likwidowano uprawnienia mniejszości narodowych. Na Ukraińskiej SRS, przeprowadzono brutalną kolektywizację, w jej wyniku zginęło około 20 tysięcy Polaków. Zaczęto przeprowadzać pierwsze większe wywózki. Stopniowo zmniejszano liczbę polskich rad wiejskich, instytucji oraz szkół. W 1935 roku zlikwidowano polski rejon autonomiczny w Marchlewsku, zaś większość ludności wywieziono w głąb ZSRS. W lepszej sytuacji znajdowała się polska ludność zamieszkująca Białoruskie SRS, gdzie kolektywizacja dotknęła ją w znacznie mniejszym stopniu. Ponadto w 1932 roku w Dzierżyńsku został utworzony kolejny polski rejon autonomiczny
3. 1935–1939 – Wielki Terror. Mniejszości narodowe (w największym stopniu Polaków) pozbawiono resztek praw. Przeprowadzano dalsze wywózki polskiej ludności, zwłaszcza mieszkających w pobliżu granicy polsko-sowieckiej, która objęła co najmniej kilkadziesiąt tysięcy osób. Masowo likwidowano polskojęzyczne szkolnictwo, instytucje i rady wiejskie. W 1937 roku zlikwidowano polski rejon autonomiczny w Dzierżyńsku. W tym okresie miały miejsce również masowe mordy na ludności, o czym napiszę w dalszej części artykułu.

W bardzo trudnej sytuacji znajdował się Kościół Rzymskokatolicki. W ZSRS na początku lat dwudziestych znajdowało się około 1,6 mln katolików (zdecydowaną większość stanowili Polacy). Niemal od samego początku hierarchia katolicka była prześladowana i szykanowana, zarówno poprzez fikcyjne procesy, przymusowe przeniesienia czy zamykanie kościołów. W najgorszej sytuacji Kościół Katolicki znalazł się w latach trzydziestych, kiedy na masową skalę zaczęto rozstrzeliwać księży oraz zamknięto i zlikwidowano niemal wszystkie kościoły. W wyniku tych działań w ciągu zaledwie niespełna dwudziestu lat liczba kościołów z około 600 spadła do dwóch (w Moskwie i Leningradzie).

Przebieg operacji polskiej

Podstawą operacji polskiej była sprawa tzw. rzekomo istniejącej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), którą wymyśliły na początku lat trzydziestych władze OGP-u (późniejsze NKWD – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) Ukraińskiej SRS. Organizacja ta miała być podobno na usługach polskiego wywiadu i miała mieć za cel destabilizację Związku Sowieckiego. NKWD zaczęło coraz bardziej prześladować działaczy Komunistycznej Partii Polski (KPP), których zaczęto oskarżać o współpracę z POW, w kolejnych latach wielu z nich stracono (na przykład Bolesława Skarba, Józefa Unszlichta, Tomasza Dąbala czy Ignacego Sosnkowskiego). W 1937 roku ostatecznie z rozkazu Józefa Stalina rozwiązano KPP, a informacja została ogłoszona oficjalnie dopiero rok później.

Operację polską NKWD rozpoczął formalnie rozkaz nr 00485 z 11 sierpnia 1937 roku Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych Nikołaja Jeżowa, który był częścią rozkazu nr 00447 z 30 lipca 1937 roku o „Operacji represjonowania byłych kułaków, kryminalistów i innych elementów antysowieckich”. W rozkazie tym zakładano do 20 listopada 1937 roku aresztowanie i osądzenie wszystkich agentów POW. Rozkaz został napisany tak, aby aresztowany mógł zostać każdy Polak. Aresztowanych podzielono na dwie grupy – do pierwszej należeli aktywni pracownicy kadr polskiego wywiadu – te osoby nakazano rozstrzelać, natomiast drugą grupę stanowili ci tzw. mniej aktywni – osoby te zsyłano do łagrów na 5-10 lat. 15 sierpnia wydano kolejny rozkaz, tym razem nr 00486. Na jego podstawie represjonowano również rodziny ofiar (żony i dzieci). Dzieci do 15 roku życia wysyłano do sierocińców, gdzie miały ulec procesowi reedukacji. Natomiast dzieci powyżej 15 roku życia wysyłano do łagrów.

W praktyce rozkaz nr 00485 był realizowany niemalże do końca 1938 roku i zakończył go rozkaz nr 00762 z dnia 26 listopada 1938 roku. Lokalne oddziały NKWD szybko wzięły się do pracy i lawinowo z poszczególnych rejonów ZSRS rosła liczba aresztowanych, których sprawy rozpatrywano bardzo szybko. Aby zostać aresztowanym wystarczyło nawet polsko brzmiące nazwisko. Zarzuty wobec Polaków były sfabrykowane i poprzez tortury zmuszano ich do przyznania się do winy. Polaków bito biczami, pałkami, kolbami pistoletów, miażdżono jądra szufladami, gaszono papierosy na dłoniach. Innymi metodami tortur były także: 24 godzinne przesłuchanie na stojąco, zakazywanie snu, trzymanie więźnia bez ubrania w zimnie. Po przyznaniu się do winy, orzekano kary i natychmiast je wykonywano. Był to przeważnie strzał w tył głowy. Innymi metodami mordów były również: kopanie, duszenie, topienie w morzu, bicie toporami, rozcinanie gardeł ostrym narzędziem. Miejscami wykonania wyroków były zagrabione kościoły oraz podziemia więzień. Ofiary często kneblowano i związywano, aby uniemożliwić ucieczkę. Używano wiader z wodą, aby zmyć krew ofiar. Po wykonaniu egzekucji ciała ofiar zwożono do zbiorowych cmentarzysk. Największe cmentarze i zbiorowe mogiły znajdowały się w Żytomierzu, Bykowni, Berdyczowie oraz Winnicy.

Represje objęły wszystkie grupy społeczne, zarówno prostych chłopów, inteligencję, członków partii (np. Stanisław Kosior), pracowników NKWD (np. Stanisław Redens, szwagier Stalina), jak i wojskowych w Armii Czerwonej (np. Romuald Muklewicz). Zdecydowaną większość ofiar stanowili dorośli mężczyźni w sile wieku. W trakcie operacji polskiej „wykrywano” kolejne rzekome komórki POW i je „likwidowano”. Z największym rozmachem operacja polska była prowadzona na Ukrainie (ponad 47 tysięcy rozstrzelanych), w Rosji (ponad 37 tysięcy rozstrzelanych) i na Białorusi (ponad 17 tysięcy rozstrzelanych). Według oficjalnych statystyk NKWD, aresztowano 142 211 osób, z czego rozstrzelano 111 091 osób, a do łagrów zesłano 28 744 osoby, uniewinniono zaledwie kilkadziesiąt osób. Według Tomasza Sommera liczba tych ofiar mogła sięgać nawet do 200 tysięcy, gdyż dane sowieckie nie brały pod uwagę rodzin ofiar.

W ostatnich miesiącach Stalin postanowił złagodzić terror, usunął Nikołaja Jeżowa ze stanowiska szefa NKWD, a na jego następcą został Ławrientij Beria. Stopniowo wygaszano represje (dowodem tego był chociażby rozkaz nr 00689, który oddzielał sprawy męża i żony), a Wielki Terror (w tym operację polską) zakończył ostatecznie rozkaz nr 00762 z 26 listopada 1938 roku.

Podsumowanie

Operacja polska była największą zbrodnią wykonaną przez ZSRS przeciwko polskiej ludności. Liczba ofiar operacji polskiej jest kilkukrotnie wyższa, niż w przypadku zbrodni katyńskiej. W jej wyniku wymordowano ponad 100 tysięcy osób polskiego pochodzenia. Stalin w ten sposób wyrugował w dużej mierze polskość na tzw. dalszych kresach. Ponadto żadna mniejszość nie była, aż z takim rozmachem represjonowana w okresie Wielkiego Terroru. Pomimo, że Polacy stanowili niespełna 1% ludności kraju, to stanowili kilkanaście procent całości ofiar Wielkiego Terroru (w ramach, którego wymordowano około 700 tysięcy ludzi). Nawet po zajęciu Polski przez Niemcy i ZSRS w 1939 roku, represje na polskiej ludności na terenie okupowanym przez Związek Sowiecki nie były tak wielkie jak w latach 1937-1938. Po zwycięskiej wojnie z Niemcami, ZSRS podporządkował kraje Europy Środkowo-Wschodniej (w tym Polskę), przez co nie można było mówić o represjach na polskiej ludności. Mimo upadku systemu komunistycznego, zbrodnia ta nadal jest mało znana wśród Polaków, natomiast władze polskie robią niewiele, aby coś w tym kierunku zmienić.

© Mateusz Folga
15 kwietnia 2021
źródło publikacji: „Operacja Polska NKWD 1937-1938 – geneza i przebieg”
www.Kierunki.info.pl

Bibliografia:
Iwanow, Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina, Kraków 2014
Sommer, Rozstrzelać Polaków. Ludobójstwo w Związku Sowieckim w latach 1937 – 1938. Dokumenty z centrali, Warszawa 2010 10 Wielki terror: operacja
Sommer, Operacja antypolska NKWD 1937 – 1938, Warszawa 2014
Iwanow, Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina, Kraków 2014
Snyder, Skrwawione ziemie, przeł. B. Pietrzyk, Warszawa 2011
Stroński, Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929 – 1939, Warszawa 1998
Lizak, Historia Polski, t. VII, Wydawnictwo Fenix, Poznań 1999

Ilustracja © domena publiczna / Archiwum ITP²